بؤیوک «سنگلاخ» ایران دا یاییلدی

لیلی خاقانی

 دکتور محمدزاده صدیق، «ایران کیتاب» ین خبر آژانسی، (ایبنا)یا سؤیله دی: «من 1363-نجو شمسی ایلیندن، بؤیوک اوستادیم رحمتلیک «سید جعفر شهیدی»نین ایسته یینه و تووصییه سینه گؤره، «سنگلاخ»، تورکجه-فارسجا بؤیوک و چوخ حجیم لی سؤزلوکون تصحیح ین باشلادیم. 1380-جی ایلدن چوخ جیددی حالدا بو عظمتلی کیتابین تصحیحینه وقت قویدوم و نهایت بو ده یرلی سؤزلوک، بو ایلین (1394) اردیبهشت آییندا، 2000 صایفا دا 2 جیلیدلی قییمتلی و ده یرلی (نفیس)کیتاب اولالی 95 مین تومن ساتیش قیمتیله، «اختر» یاییم ائوینین وسیله سیله بازارا گلدی. بو کیتاب، نادرشاه افشارین، «منشی الممالک» لغبینه تانینمیش، فارسجا نثرینده چوخ مهارتی اولان و «دُر نادره»نی یازان میرزاسی، «میرزا مهدی خان استرآبادی»نین یازدیغی کیتابدیر.»

دکتور حسین محمد زاده صدیق ایضافه ائتدی: «بو سؤزلوکون ایشی آغیر اولدوغوندان، ایندیه دک دونیادا تصحیح اولونمامیشدیر. بئله کی حتی تانینمیش انگلیس لی شرق شوناس«کلاوسن» دا بو کیتابی «فاکسی میله» فورموندا چاپ ائله ییب و بو کیتابین باره سینده یازدیغی آچیقلاما دا، اونون چوخ آغیرلیغینا و آنلاماسی چتین اولدوغونا ایقرار ائدیبدیر.»

دکتور صدیق بو کیتابین تصحیحی نین نه شکیل ده قاباغا گئتمه یینه سؤیله دی: «من 63-جو ایلدن بئری، 5 اصلی ال یازما یازینیش (خطی نوسخه) تهیه ائله دیم، بو یازینیش لاردان بیری «کلاوسن» یازینیشی ایدی، 3 یازینیش تهران دا «شهید مطهری» کیتابخاناسیندان تاپدیم و بیر یازینیش دا آنکارادان اؤزوم گتیردیم. ها بئله بیر یازینیش دا، آقای حائری وسیله سیله مجلیس کیتابخاناسیندان آلدیم و بو یازینیش لار هامیسی، سنگلاخی تصحیح ائتمه یه، منیم تدقیقاتیمین اساسی اولدو.»

سنگلاخ ین شرحینده دکتور صدیق دئدی: بو کیتاب 3 اصلی بؤلومدن اولوشور.

1) مؤلیف- «میرزا مهدی خان استرآبادی»- طرفیندن «مبانی اللغة» آدی وئریلن ایلک بؤلومون اؤن سؤزونده(مقدمه سینده)، استرآبادی اؤزونو تانیتدیریب و بو کیتابین یازماغینین سببین یازیب. سونرا مفصل حالدا چاغاتای تورکجه سینین قرامئریندن و اونون (مبناء، باب، قاعده) آدلی 3 بؤلوموندن بحث ائدیب.

2) کیتابین ایکینجی بؤلومو اساسی بؤلومدور و استرآبادی بو بؤلومو بیر بؤیوک و گئنیش تورکجه- فارسجا سؤزلوک صورتینده یازیب.

3) «تذییل» آدیلا آدلانان اوچونجو بؤلوم، «نوائی» نین اثرلرینده (تورکجه دیوان لاریندا و محبوب القلوب) ایشله نن عربجه سؤزلرین و دئییش لرین (عیبارت لرین) سؤزلوکو دور.»

دکتور صدیق بو سؤزلوکون ده یرلی اولدوغونا تأکید ائتدی و سؤیله دی: «بو کیتاب نه تکجه بیر سؤزلوک دور؛ بلکه یازارین چاغیندا اولان موختلیف علم لردن او جومله دن: نجوم مبحث لریندن، طیب، فیقه، فیلوزوفی، جوغرافیا، تاریخ، اوسطوره، اینسان شوناسلیق دان و... بحث ائدیب، اوندان علاوه، اورتا یوز ایل لرده ایران دا اولان ایسلام حکومت لریندن و حکم سورن سولطانلاریندان، بو زامانا قدر آچیکلانمامیش ایطیلاعات بیزه وئریری.»

دکتور صدیق بو کیتابی اوچ دیلین (تورکجه، فارسجا، عربجه) موقاییسه لی (تطبیقی) ادبیاتی اولدوغوندان، چوخ ارزیشلی و ده یرلی ساییب دئدی: « 1370 -جی ایلده چئویردیییم «دیوان لغات الترک» دان سونرا، من سنگلاخی اؤز اثرلریمین ان ده یرلی سی و ان اوغورلوسو (مووفقییت لی سی) بیلیرم.»

میرزا مهدی خان استرآبادی و اونون یارادیجیلیغی!

میرزا مهدی خان استرآبادی 1759 میلاد (1173 ه. ق) ایلینده گورگان شهرینده دونیایا گؤز آچدی. او نادیرشاه افشارین میرزه سی (منشی الممالک)، تاریخچیسی،چاغاتای تورکجه سی نین قرامئر کتابینی یازان و فیزیک عالیمی ایمیش.

میرزا مهدی خان 1747 میلاد ایلینده موصطفی خان بگدیلی ایله بیر دیپلومات کیمی ایستانبولا یولا چیخمیش، بغدادا یئتیشدیکده، نادیر شاهین اؤلومونه داییر بیلگی و معلومات آلاراق اورادان ائوه دؤنه رک سیاستدن گئری اوتورموش. سیاستدن گئری اوتورماسینا باخمایاراق علمی فعالیتینی سوردوره رک کیتابخاناسینی بؤیوک اوغلونا(نسیلدن نسیله) وصیت ائتمیش. اونون یازدیغی «سنگلاخ» آدلی چاغاتایجا-فارسجا سؤزلوک ده بو ایددعانی دوغرولاییر. او بو کیتابدا بیر چوخ کیتابلارین اؤرنَک اولاراق (میثال ایچین): «برهان قاطع»،«تاریخ بابری»، «حیرت ال ابرار»، «حبیب السیر»، «محبوب القلوب»، و بیر چوخ عثمانی ادبیاتیندا تانینماز کیتابلارین آدینی و یازیچی آدی دئیه میرزا جلیل ناصری، نادرعلی ( ندرعلی).آدلارینی و دیل دئیه «موغول»، «قالماق»، «هند» و «بربر» دیللرینین آدینی قلمه آلیر.

محمد علی تربیت یازدیغی «دانشمندان آذربایجان» کیتابین اؤن سؤزونون اساسیندا، میرزا مهدیخان، محمدعلی تربیتین 4-اونجو جددی ایمیش.

اونون یازدیغی کیتابلار:

دره‌ی نادری ( نادیرشاه دوورونون تاریخی، 1341 ایلده تهران دا چاپ اولموش)

جهانگشای نادری (نادیر شاه تاریخی، 1341ایلده تهران دا چاپ اولموش)

وقایع روزانه سلطنت نادرشاه (نادیر شاهین شاهلیغیندا گونده لیک ایتیفاقلار،

منشآت، انشاء نامه (نادیرشاهین دوستلوق مکتوبلاری)

شعرلر (اؤزونون قلمه آلدیغی شعرلری)

سنگلاخ: چاغاتایجا-فارسجا سؤزلوک (ال یازماسی1173 ه. ق= 1759 میلاد)

آذربایجان یوردو، اؤز جوغرافی موقعیّتینه گؤره، تاریخ بویو قوجا شرقین غربه آچیلان پنجره‌سی کیمی اولوبدور. شرقین اینجه هؤنرلری و درین عیرفانی دؤشؤنجه‌لری، عطیرلی اَسینتی‌لر کیمی بو پنجره‌دن غربه ساری اَسمیش و غربین یئنی‌چی دؤشؤنجه‌لری، اینسان‌مرکزلی فلسفه‌سی، طبیعی علملر و صنعتلری ده ائله آذربایجان‌دان یاخین شرقه، خصوصی‌ایله ایراننین مرکزی فلاتینا یول تاپیب‌دیر. بو بیر یئرسیز ادعّا دئییل و بونون تاریخی سندلری سایماقلا بیتمز.

میثال اؤچؤن، غرب دؤنیاسی یاخین شرقین عیرفان و فلسفه‌سینی، مئولانا جلال‌الدین رومی‌‌نین اثرلرینین گؤزگؤسؤنده (آیناسیندا) تانیمیش‌سا، مئولانا‌نین روحونداکی او شور و عشقین آتشینی یاخان آدامین تبریزلی شمس اولدوغو هامیا عیان‌دیر. اینسانلاری مکّه‌و کعبه‌نی اؤز ایچ عالملرینده آختارماغا چاغیران مئولانا، اؤزؤ ایسه تبریزلی شمسین عشقیندن اؤز تبریزه چئوریب و بیر چوخ غزلینده یا شمسی، یا تبریزی، یا دا هر ایکیسینین بویونا اوخشاییب‌دیر. مینیاتور هؤنرینده بیرینجی و ایکینجی تبریز مکتبلری، فلسفه‌ده زنگان بؤلگه‌سیندن اولان شهاب‌الدین سؤهره‌وردی و ابوعلی‌سینانین اَن قاباریق (برجسته) شا‌گیردی اولاراق تانینان "بهمنیار آذربایجانی"، قدیم دؤنیانین بؤیؤک موسیقی عالیملری اورمیه‌لی (اورمَوی) ‌صفی‌الدین و ماراغالی (مراغه‌ای) عبدالقادر (موسیقی‌ده "معلم ثانی" لقبی ایله تانینان) و سایماقلا بیتمه‌ین باشقا میثاللار بو ادّعانین ثبوتی‌دیر.

غرب عالمی دؤشؤنجه و بیلیم ساحه‌لرینده شرقدن قاباغا کئچندن بری - داها دقیق، کئچن اؤچ دؤرد یوزایل‌دن بری - آذربایجان غربدن یاخین شرقه آخان دؤشؤنجه‌و دب‌لرین قاپیسی اولوبدور. شرقین ایلک نؤماییشنامه‌لری، ایلک اؤپراسی، ایلک سیاسی طنز ژورناللاری، و هامیسیندان دفعه‌‌لرله داها اؤنملی‌سی (اهمیّتلی‌سی) ایسلام دؤنیاسی‌نین ایلک دئموکراتیک و سکولار دؤولتینین آذربایجان‌دا قورولماسی آذربایجانین شرق عالمینده‌کی تایسیز یئری و قاباقجیل نقشینی آیدینجا اورتایا قویور.

بَلی، دؤز اوخوموش‌سونوز! ایسلام دؤنیاسیندا ایلک دئموکراتیک و سکولار دؤولتی، عؤمرؤ نه‌قدر قیسا اولسادا، آذربایجانلیلار قورموشلار. 28 مای (مئی) 1918ده قوزئی آذربایجان میلّتی دئموکراتیک آذربایجان جومهوریّتی‌نی قوردولار و رحمتلیک محمد امین رسولزاده‌نی ایلک جومهور رَییسی اولاراق سئچدیلر. بئله‌لیکله، آذربایجان میلّتی اؤز تاریخینین اَن پارلاق و غرورلاندیران صحیفه‌سینی آچمیش اولدو. بو ایشین نه قدر بؤیؤک اولماسینی آنلاماق اؤچؤن چوخ زحمته دؤشمک لازیم دئییل. او تاریخدن بری، 29 اوکتوبر 1923ده قورولان تؤرکیه جومهوریتی‌نی چیخین، قالان بؤتؤن حؤکومتلر و سؤزده بؤیؤک اینقیلابلار مؤختلیف ایدئولوژیلرین اسیری اولوب و سکولاریزمه ال تاپا بیلمه‌ییبلر. حالبوکی، قوزئی آذربایجان میلّتی تقریباً یؤز ایل بوندان قاباق اؤز درین آنلاییشی و آیدین‌فیکیرلی‌لرینین دؤغرو یول گؤسترمه‌سی سایه‌سینده بو بؤیؤک باشاری‌یا (مؤوفّقیته) ایمضا آتا بیلدیلر. آذربایجان دئموکراتیک جومهوریتی‌نین عؤمرؤ چوخ قیسا اولدو و ایکی ایل قورولدوقدان سونرا سووئتلر بیرلیگی (اتحاد شوروی) گؤجلرینین حمله‌سی ایله ییخیلدی، لاکین محمد امین رسولزاده‌نین او مشهور "بیر کره یؤکسلن بایراق بیرداها ائنمز" جؤمله‌سینی حتّا یئتمیش ایللیک سووئت حاکیمیّتی حافیظه‌لردن سیله‌بیلمدی و میلّت اؤز ایستیقلالینی 1991ده یئنی‌دن قوردو. آمّا آذربایجان‌نین میلّی گؤنؤ اولاراق قئید اولونان هله‌ده 28 مای‌دیر.

دؤنیانین هر طرفینده یاشایان آذربایجانلیلار اؤچؤن آذربایجان جومهوریّتی‌نین بیر مؤستقیل دؤلت اولاراق وارلیقی اَن آزیندان ایکی جهتدن باهابیچیلمز درجه‌ده دَیَرلی‌دیر. بیرینجی‌سی، اورتاشرقین بوگؤنکؤ آغیر وضعیتی و بؤلگه‌نین تاریخی، دینی و ائتنیک سببلرله هر زامان بؤحرانلارلا اؤز به اؤز اولا بیلمه‌سی، بیر گؤجلو دؤلته صاحیب اولماغین نه قدر اهمیتلی اولدوغونو گؤستریر. بؤلگه‌ده‌کی دؤلتسیز میلّتلرین پوزغون حالینا بیر گؤز آتماقلا بو مسأله‌نی داها راحات آنلاماق اولار. ایکینجی‌سی، آذربایجان جومهوریتی‌نین بیر سکولار سیستم اولماغی‌دیر.

البته بونو دا سؤیله‌مک لازیم‌دیر کی هر بیر آزاده آذربایجانلی‌نین گؤیلؤ ایستر آذربایجان‌جومهوریتینده اینسان حاقلاری و بیان آزادلیقی کیمی دَیَرلره داها چوخ سایقی گؤستریلسین. بیر ده، تأسّوفلندیرن خبرلری دؤنیا مئدیاسیندا بئله یاییلان و دؤشمنلری سئویندیرن ایداری فساد و یولسوزلوق دا آرادان قالدیریلسین. پارلاق کئچمیشی و درین دوشؤنجه‌لی خالقی ایله، ائله آذربایجانا دا دؤزگؤن بیر دئموکراسی و ساغلام بیر ایداری سیستم یاراشار. 28 مای، آذربایجان میلّی گؤنؤنؤ، بیر نئچه گؤن گئجیکمه ایله اولسادا، بؤتؤن آذربایجانلیلارا، خصوصی‌ایله قوزئیلی باجی قارداشلاریمیزا مؤبارک اولسون دئییریک. تانری آذربایجانی قوروسون. گلن گؤرؤشه‌دک!

:: موضوعات مرتبط: نقد و معرفی آثار مکتوب
:: برچسب‌ها: بؤیوک «سنگلاخ» ایران دا یاییلدی, کتاب سنگلاخ, اثر میرزا مهدیخان استرآبادی, دکتر حسین محمدزاده صدیق